Mehmet Ali Bey, İstanbul/Üsküdar’da 1853 yılında dünyaya gelmiştir. İlk, orta ve lise öğrenimini sırasıyla “Sıbyan Mektebi”, “Toptaşı Mekteb-i Rüştiyesi” ve “Kuleli Mekteb-i İdadi-i Askerî”de tamamlamıştır. Üniversite eğitimine 1870 yılında “Mekteb-i Harbiye-i Şâhâne”de veteriner sınıfında başlamış, okulun son iki senesini Galatasaray binasındaki “Mekteb-i Tıbbiye-i Şahane”de tamamlayarak 27 Haziran 1874 tarihinde “Askeri Baytar Mektebi Ulûm-ı Baytariye ve Cerrahiye” diploması alarak mezun olmuştur.

Mehmet Ali Bey, mezuniyetinden iki ay sonra baytar teğmen rütbesiyle Askeri Baytar Mektebinde genel hastalıklar ve hıfzıssıhha derslerini vermek üzere muallim muavini olarak göreve başlamıştır. Bir sene sonra, 3 Temmuz 1875 tarihinde kendisine baytar üsteğmen rütbesi verilmiş ve 13 Ağustos’ta Askeri Tıp Okuluna “ilm-i emraz-ı umumiye-i baytariye” muallimi olarak atanmıştır. 17 Temmuz 1876 tarihinde ise yüzbaşılık rütbesine terfi etmiş ve “Istabl-ı Âmire” fahri baytarlığı uhdesine verilmiştir. 5 Aralık 1877 tarihinde sol kolağalığına (kıdemli yüzbaşı) terfi etmiştir. Mehmet Ali Bey, Beşinci Ordu’da hizmet vermek üzere Şam’a memur olarak gönderilmiştir. Bu vazifeden sonra İstanbul “Harbiye Nezareti Süvari Dairesi”nde Çiftlikat-ı Hümayun işlerini yürütmekle görevlendirilmiştir. Bu vazifeler sırasında hayvan yetiştiriciliği ve ıslahı hakkında hazırladığı raporlar üst makamların dikkatini çekmiş ve 1880-1881’de Rusya haralarında incelemelerde bulunmak üzere Moskova’ya vazifelendirilmiştir. Rusya seyahatinden sonra Üsküdar/Şemsi Paşa’da bulunan Askeri Hayvan Hastanesi’ne müdür olarak tayin edilmiştir. Mehmet Ali Bey, 28 Mart 1881 tarihinde sağ kolağalığına terfi etmiş ve bu rütbede iken Ticaret ve Ziraat Nezareti’nde baytar müfettişliği vazifesine yükselmiştir. Mehmet Ali Bey, 12 Aralık 1884 tarihinde ise binbaşılığa terfi etmiştir.

Mehmet Ali Bey’in özverili çalışmaları ve özellikle hayvan hastalıklarının tehlikeli bir boyut kazanması üzerine 1884 yılında “Ticaret ve Ziraat ve Orman ve Maadin Nezareti”ne tayin edilmiştir. Kayıtlarda, memuriyet yeri “Dersaadet Ziraat Odası Heyet” ve unvanı “Tıbbi Baytari Müfettişi Mehmet Ali Bey” olarak kaydedilmiştir. Mehmet Ali Bey’e, bu terfiden iki sene sonra 16 Mayıs 1886 tarihinde kaymakamlık (miralay/albay) rütbesi verilmiştir.

Mehmet Ali Bey, meslek hayatı süresince hayvan hastalıkları ile mücadele etmiş ve raporlar yazarak alınacak tedbirlere işaret etmiştir. Nitekim İstanbul Kartal ve Dersaadet civarı ve Anadolu’daki (İzmit, Ankara, Konya ve Sivas) salgın hayvan hastalıkları ile mücadele kapsamında hazırladığı raporlara üst makamlarca büyük itimat ve önem gösterilmiştir.

Osmanlı Devleti’nde, XIX. yüzyılın sonlarına kadar salgın hayvan hastalıklarını önleme, tedavi ve korunma amacıyla ihtiyaç duyulan veteriner hekimler Askeri Veteriner Okulunda yetiştirilmiştir. Ancak vilayetlerde hizmet verebilecek sivil veteriner hekimleri yetiştirecek müstakil bir okul ise bulunmamaktadır.Hayvancılığın ve hayvansal ürünlerin korunması, ekonomik hayatı zorlamaya başlayınca, Osmanlı idarecileri daha önce askeri veteriner sınıfı mezunlarıyla karşılamayı planladıkları sivil veteriner hekim ihtiyacı konusunda yeni tedbirler almaya başlamış ve sivil veteriner teşkilatının kısa sürede geliştirilmesine çalışılmıştır. Bu süreçte, Mehmet Ali Bey, 1888 yılında Nafia Nezâreti’ne bağlı olarak kurulan “Umur-ı Baytariyye Müfettişliği”ne atanmıştır. Mehmet Ali Bey öncülüğünde kurulan bir bilim kurulu Ankara, İzmit, Konya ve Sivas illerine memleket hayvancılığı ve salgın hastalıklar ile ilgili durum tespitinde bulunmak üzere görevlendirilmişlerdir. Bu denetim ve gözlemler sonucunda Mehmet Ali Bey, Anadolu’da sığır vebası salgınlarının verdiği zarar ve kayıpları içeren raporlar düzenlemiş, bu raporlarda sivil bir veteriner okuluna acilen ihtiyaç duyulduğunu bildirmiştir.

Osmanlı’da veteriner hekimliği ve ziraat konularını birlikte işleyen ilk bilimsel meslek dergisi, Mehmet Ali Bey ve arkadaşları tarafından 1 Mayıs 1880 tarihinde yayın hayatına başlayan “Vasıta-i Servet” adlı dergidir. Bu dönemde Mehmet Ali Bey, sivil veteriner okulu ihtiyacını bu dergide yayımladığı makalelerinde de gündeme getirmiştir. Bu gelişmeler üzerine, Mehmet Ali Bey’in de içinde yer aldığı tıp ve veteriner okulları öğretim üyelerinden oluşan bir komisyon sivil veteriner okulunun kuruluşu ile ilgili hazırlıklara başlamıştır.Fakat bütçe ve yer imkânsızlıkları dar bir zamanda böyle önemli bir okulun kurulmasına imkân vermediğinden ilk iki sınıf eğitim-öğretimi “Mekteb-i Tıbbiye-i Mülkiye”de verilmek üzere, kalan iki sınıf meslek öğrenimi de o sırada inşaat halinde bulunan “Halkalı Ziraat Mektebi”nde yatılı olarak tamamlanmak üzere, dört yıllık bir “Mülkiye Baytar Mektebi” (1888/1889) kurulmuştur. Mehmet Ali Bey, Halkalı Ziraat Mektebi (1891) ve bir sene sonraki ismiyle “Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebi”nin (1892) ilk müdürü olarak da görev almıştır.

Bu okulda öğrencilerin birinci sene sonunda gireceği “İlm-i Emraz-ı Umumiye” (Genel Hastalıklar İlmi) sınavları öncesinde düzenlenen bir törende, Okul Müdürü Mehmet Ali Bey ve öğrencilerden o dönemki okul birincisi Mehmet Akif (Ersoy) birer konuşma yapmışlardır (Sabah Gazetesi, 15 Haziran 1892). Okul Müdürü Mehmet Ali Bey konuşmasında, okulun kuruluş sebebini, zaman zaman devletin zarara uğramasına yol açan ve insan hayatını tehdit eden hayvan hastalıklarını ortaya çıktığı yerde yok ederek salgına dönüşmesini önleyecek hususun “erbab-ı fennin teksiri” olarak ifade etmiştir. Okulun yönetim ve eğitim kadrosunun kısa sürede veteriner hekimlik ilmiyle ilgili üç bin sayfadan fazla tercüme yaptığını söyleyen Mehmet Ali Bey’e göre, bu büyük başarı ve birazdan imtihana girecek öğrencilerin kazandığı bilgiler, belirlenen hedefe ulaşacağını göstermektedir.

Mehmet Ali Bey, Mülkiye Baytar Mektebi’nin her alanda daha iyi olması için çok çalışmıştır. Dönemin en parlak bilimi olan bakteriyolojinin baytar ve tıp okullarında okutulmadığını gören Mehmet Ali Bey, 1893 yılından itibaren okul müfredatlarına bu dersi ekletmiş ve Dr. Rıfat Hüsamettin Paşa tarafından verilmek üzere okul hocaları için ayrıca bir kurs da açtırmıştır.

Mehmet Ali Bey, veteriner sınıflarının ilk iki yılını Tıbbiye Mektebi’nde, son iki yılını da Halkalı’da tamamlayan öğrencilerin yaşadığı zorlukları düşünerek (Halkalı Ziraat ve Baytar Mektebinin şehre uzak olması dolayısıyla klinik ameliyatları ve derslerinden öğrencilerin eksik kalacağı) bu dört sınıfı birleştirmek amacıyla Kadırga Cündi Meydanı’nda bulduğu Tunuslu Esat Bey’in konağını tutmuştur. Böylece, 1895’den itibaren bu dört sınıf bir arada ve yatılı olmak üzere müstakil bir mektepte eğitimini sürdürmüştür.

Mehmet Ali Bey, gizli İttihat ve Terakki Cemiyeti üyesi olması gerekçesiyle 1897 yılında Yemen’e tayin edilmiştir. Yerine Albay Zaim, Mülkiye Baytar Mektebi müdürlüğüne getirilmiştir. Bu görev döneminde Mehmet Ali Bey, Yemen ve Şam’da hizmetler vermiştir. 1902’de Selanik, Kosova ve Manastır‘da ordunun bütün ihtiyaçlarını karşılamak üzere Rumeli Vilayeti’nin veteriner işlerini yürütmek üzere memur edilmiştir. Uzun bir sürgünlük döneminden sonra, II. Meşrutiyetin de etkisiyle Ziraat Vekili Mavrokordato tarafından 1908’de İstanbul’daki Mülkiye Baytar Mektebi müdürlüğüne yeniden görevlendirilmiştir. Mehmet Ali Bey, okulun öğretim kadrosu ve müfredatını yeniden düzenlemiş ve hemen ertesi yılda Avrupa’ya (Almanya ve Fransa) ihtisas için sivil veteriner hekimler göndermiştir.

Osmanlı’da ilk veteriner hekimliği derneği, “Osmanlı Cemiyet-i İlmiye-i Baytariyesi” adıyla 26 Ağustos 1908 tarihinde İstanbul’da kurulmuştur. Derneğin başkanlığını Mülkiye Baytar Mektebi Müdürü Mehmet Ali Bey, başkan yardımcılığını ise Mehmet Akif (Ersoy) üstlenmiştir. Osmanlı Cemiyet-i İlmiye-i Baytariyesi’nin ilk toplantısında Mehmet Ali Bey’in teklifiyle “Mecmua-i Fünûn-i Baytariye” adlı bilimsel bir derginin yayın hayatına başlaması kararlaştırılmıştır. Dernek Başkanı Mehmet Ali Bey, aynı zamanda derginin de sorumluluğunu üstlenmiştir. Bu dönem veteriner işlerinin bağlı bulunduğu Orman ve Maadin ve Ziraat Nezareti bünyesindeki “Islahât-ı Hayvâniye ve Umûr-ı Baytâriye Şubesi”nin, müstakil bir idare haline gelmesi amacıyla, dernek tarafından Nezaret’e bir rapor sunulmuştur. Derneğin çalışmaları sonucunda, bu şube, 1909 yılında yeniden yapılandırılarak “Umûr-ı Baytariye Müdiriyeti” (Veteriner İşleri Genel Müdürlüğü) adını almış ve müdürlüğüne Mehmet Ali Bey getirilmiştir. Mehmet Ali Bey, Osmanlı Devleti’nin sivil veteriner hekimliği teşkilatını güçlendirecek teknik personel yetiştirmek amacıyla 1910 yılında “Muavin Baytar Mektebi”ni de kurmuştur.

1911 yılında emekliye ayrılan Baytar Miralayı Mehmet Ali Bey, mesleğe adanmış koca bir ömrü tamamlayarak 29 Ağustos 1923 yılında vefat etmiş ve naaşı Kadıköy Sahrayıcedid Mezarlığına defnedilmiştir. Mehmet Ali Bey’in kitabesinde şu ifadeler yer almaktadır: “Mülkiye Baytar Mekteb-i Âlîsi müessisi ve meslek-i baytarînin itilâsı uğrunda mesai-i ciddiyesiyle  müştehir Baytar Miralay Mehmet Ali Beyin hâb-gâh-ı ebedîsidir. El-Fatiha. 29 Ağustos 1339”.

Bir Anektot: Mehmet Ali Bey, cerrahi hastalıklarda uzman bir operatördür. Günün birinde Cündi Meydanındaki Mülkiye Baytar Mektebi hastanesine getirilen bir beygirin hastalığını hiçbir klinik hocası teşhis edemezken, Mehmet Ali Bey beygirin boyun bölgesinde ve omuz arasında gayet derin bir oluşum gösteren bir çıbanı teşhis etmiş ve başarılı bir operasyonla tedavi etmiştir

Not: Bu çalışma ”Semptom” dergisinin 3.sayısında yayınlanmıştır.

KAYNAKLAR

1. Bekman, M. (1945). Veteriner Tarihimizden: Veteriner Hekimliğimizin Büyükleri (Biyografi), İstanbul, Marifet Basımevi, s. 5-28.
2. Birinci, A. (2018). Baytar Miralayı Muallim Mehmet Ali Bey. Türk Yurdu Dergisi, 365, 65-74.
3. Çeşme, V. (2014). Halkalı Ziraat Mektebi: eğitimi, eğitimci kadrosu, örnek çiftliği ve yayınları. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 16/1, 73-99.
4. Doğanay, F.K. (2017). Mülkiye Baytar Mektebi. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 60, 665-686.
5. Erk, N., Dinçer, F. (1970). Türkiye’de veteriner hekimlik öğretimi ve Ankara Üniversitesi Veteriner Fakültesi Tarihi, Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, s. 278-279. 
6. Gözeller, A. (2012). Halkalıda bir imtihan merasimi. Türk Edebiyatı Dergisi, 459, 10-11.
7. Melikoğlu Gölcü, B. ve Osmanağaoğlu Sanal, Ş. (2012). Mecmua-i Fünûn-i Baytariye: inceleme ve özetli bibliyografya. Osmanlı Bilimi Araştırmaları, 14(1), 45-88.
8. Polat, H. (2013). Mülkiye Baytar Mektebi (1894-1922). Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, İstanbul, ss.94.
9. Sabah Gazetesi. 15.06.1892 (19 Zilkade 1309), 1024, s. 2-3.
10. Soydan, H. (2011). Halkalı Ziraat Mekteb-i Alisi. Ankara: Gıda Tarım Hayvancılık Bakanlığı Eğitim, Yayım ve Yayınlar Dairesi Matbaası, ss.490.